گفتگو با دکتر حسن انصاری درباره بارقه‌های فکری اندیشمند بزرگ شیعه در اثر جدیدش | اندیشه‌های «سیدمرتضی» از بغداد تا آمریکا

حسینی | شهرآرانیوز؛ ابو‌القاسم ذوالمجدین علی‌بن‌الحسین‌بن‌محمد موسوی، معروف به شریف (السید) مرتضی بی‌تردید یکی از مهم‌ترین دانشمندان امامی مذهب در جمیع اعصار است. وی فقیهی برجسته، متکلمی زبردست، ادیبی کم‌نظیر و اصولی دقیق‌النظری بوده است که محضر دانشمندان مختلف شیعی، سنی و معتزلی را در علوم گوناگون درک کرد. مهم‌ترین ویژگی او اعتدال در اندیشه و التزام به مبانی و بهره‌گیری از عنصر عقل در مواجهه با متون و گزاره‌های دینی بوده است. این همه موجب شده است که حقیقتا باید او را یکی از مؤسسان اصلی مکتب فقهی و کلامی امامیه قلمداد کرد.

سید مرتضی در زمان حیاتش مشهور بود و گفته‌اند مجالس درس پررونقی داشته است و برخی از مشاهیر دوران مانند ابوالعلاء معری و ابواسحاق صابی و عثمان بن جنی به مجالس درسش می‌رفته‌اند. بنابر برخی روایات، وی خانه‌ای بزرگ داشت که آن را به مدرسه تبدیل کرده بود و طلاب فقه، کلام، تفسیر، لغت، شعر و دیگر علوم مانند علم فلک و حساب در آن به تحصیل مشغول بوده‌اند.

اندیشه‌های سید مرتضی از نظر رویکرد عقل‌گرایانه، به معتزله نزدیک بود، چنان‌که برخی از اهل سنت او را از معتزله به حساب آورده‌اند. در عصر زندگی سید مرتضی، اندیشه معتزله در بغداد که محل زندگی سید بود رواج زیادی داشت و سید مرتضی از این شرایط تأثیر پذیرفت. با این حال، او در مقام متفکری شیعه در برخی از مبانی فکری با معتزله مخالفت داشت و در کتاب الشافی به نقد اندیشه قاضی عبدالجبار معتزلی پرداخت و در عقایدی مانند امامت، عصمت پیامبران، منزلة بین المنزلتین و اراده الهی با معتزله هم‌رأی نبود.

چندی پیش انتشارات گرگیاس در آمریکا خبر انتشار مجموعه‌ای چند جلدی درباره بررسی اندیشه‌های عالم بزرگ شیعی، سید مرتضی، را منتشر کرد. این مجموعه به کوشش دو اندیشمند علوم اسلامی دکتر حسن انصاری و دکتر زابینه اشمتیکه که از اعضای هیئت علمی مدرسه مطالعات تاریخی پرینستون آمریکا هستند آماده شده است. تا کنون دو جلد از این مجموعه روانه بازار نشر شده است. مؤلفان در جلد نخست به بررسی اندیشه‌های کلامی، فقهی، ادبی و اصولی سید مرتضی پرداخته و در جلد‌های بعدی برخی از آثار سیدمرتضی را تصحیح و تحقیق کرده‌اند. به مناسبت سالروز درگذشت سید مرتضی و انتشار این کتاب، گفت‌وگویی با دکتر حسن انصاری، یکی از نویسندگان این مجموعه داشته‌ایم.

سید مرتضی یکی از اندیشمندان بزرگ شیعه در قرن چهارم هجری است. به نظر شما او چه جایگاهی در شکل‌گیری کلام و فقه شیعی در بغداد داشت؟

سیدمرتضی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین متکلمان و اصولیان امامیه است (وی متولی نقابت سادات و پاره‌ای از مناصب دولتی دیگر بود. او در عین حال مهم‌ترین شاگرد شیخ مفید نیز بود. نیای مادری‌اش ناصر کبیر اطروش است که از امامان زیدیه قلمداد می‌شود و پدرش یا دست‌کم خاندان پدری‌اش نیز بر مذهب واقفه بوده‌اند، اما خود او امامی مذهب بود و با حمایت مادرش تحت تعلیم شیخ مفید قرار گرفت.

وی در درجه نخست یک متکلم بود که در عین حال به سنت متکلمان آن دوره در اصول فقه نیز قلم می‌زد؛ اما شریف مرتضی در عین حال شاعر و ادیب نیز بود و همه این‌ها را در کنار دانش فقه یکجا داشت. وی در دانش فقه آثار برجسته و مهمی داشته که برخی از آن‌ها باقی مانده است.

شریف مرتضی همراه استادش شیخ مفید، در بسط جریان اصول‌گرا و متکلمانه فقه و مقابله با جریان اصحاب حدیث امامیه سهم اصلی را در میان امامیه داشتند. در زمینه اندیشه‌های کلامی نیز سهم اصلی در ورود اندیشه‌های کلامی معتزله در میان امامیه با شریف مرتضی بوده است. به هر حال در سنت امامیه گرچه شریف مرتضی شاگرد شیخ مفید قلمداد می‌شود؛ اما حقیقت آن است که او تأثیری هم‌تراز استادش بر فقه شیعه داشت و در دانش‌های کلام و اصول فقه تأثیر او بر جامعه امامیه بسی فراتر از استادش بوده است.

در میان آثار سید مرتضی رساله‌هایی با موضوع پاسخ به پرسش‌های اندیشمندان و مردم جای جای تمدن اسلامی دیده می‌شود. این مسئله نشانگر توسعه اندیشه‌های او در سرتاسر تمدن اسلامی است. به نظر شما تا چه اندازه سبک و سیاق نوشته‌های او با توجه به این مسئله تدوین شده است؟

شریف مرتضی غیر از چند کتاب اصلی و مطول خود که آن‌ها را املا و تحریر کرده، بخش زیادی از نوشته‌هایش پاسخ به پرسش‌هایی است که از اطراف جهان اسلام زمانش هر جا شیعیانی امامی حضور داشتند به او در بغداد می‌رسید. شیخ مفید قبل از او چنین موقعیتی داشت؛ اما در حقیقت مرجعیت مرتضی بسی فراتر از شیخ مفید در سطح وسیعی در میان شیعیان زمانش گسترده شد.

او در حقیقت مرجع تقلید زمانش با مرجعیتی مقبول و فراگیر بود. بخش عمده پرسش‌هایی که به او ارسال شده از سوی عالمان امامی زمانش و از جمله شاگردانش در خطاب و پرسش از او ارسال می‌شده است. درباره برخی از این مسائل می‌دانیم دقیقا چه کسی پرسش‌ها را مطرح کرده‌اند و درباره برخی دیگر تنها از شهری که آن پرسش‌ها به او ارسال شده است اطلاع داریم.

شما در یکی از سخنرانی‌هایتان اشاره‌ای به شباهت میان اندیشه‌های سید مرتضی و شهید مطهری کرده‌اید. از نگاه شما چه ویژگی‌های مشترک فکری میان این دو عالم شیعی وجود داشته است؟

علت اینکه من این مقایسه را مناسب دیدم غیر از اینکه یک مناسبتی بین اسم این دو نفر برقرار است، من این مناسبت را در چند محور می‌بینیم. محور اول جامعیتی است که در علوم مختلف داشتند. با اینکه بینشان هزار سال فاصله است، ولی از حیث جامعیتی که در علوم مختلف داشتند با هم مشابهت داشتند. مرحوم شهید مطهری هم در دوران خودش از حیث جامعیت در علوم مختلف، شاخص بود.

هم از حیث دانش فقهی سال‌ها در محضر استادان برجسته، فقه و اصول آموخته بود و به مقام اجتهاد رسیده بود و هم در فلسفه از تربیت‌شدگان مکتب ملاصدرا بود و آثار بسیار برجسته‌ای در فلسفه نوشته بود. در علم کلام و مباحث اعتقادات آثار مهمی از شهید مطهری در اختیار ما هست. در تفسیر قرآن سال‌ها تلاش کرده بود و مجموعه مباحث تفسیری او در اختیار ماست. در مجموع شخصیتی بود که فراتر از تحصیلات معمول حوزوی رفته بود و صاحب دانش عمیقی در رشته‌های مختلف علوم بود.

وقتی زندگی مرحوم شریف مرتضی و حیات علمی او را بررسی می‌کنیم می‌بینیم آدمی بود که هم نزد علمای اهل سنت تحصیل کرده بود، هم نزد بزرگان تشیع زانوی شاگردی زمین زده بود. در بحث و گفتگو و آموزش گشاده بود و بسته فکر نمی‌کرد. ما این روحیه را در آیت‌ا... مطهری هم می‌بینیم. علاوه بر فقه و اصول آماده بود سنت‌های درون دینی مثل فلسفه را بیاموزد و نه تنها آگاهی خودش را بسط دهد بلکه آماده بود آگاهی خودش را نسبت به فلسفه‌های غربی بی‌هیچ گونه جزم‌اندیشی توسعه دهد. این امر از سیره شهید مطهری کاملا روشن است.

چندی پیش دو جلد از مجموعه آثار شما درباره اندیشه‌های سید مرتضی در آمریکا با همکاری پروفسور اشمیتکه منتشر شد. از چه زمانی پژوهش‌های خود درباره سید مرتضی را آغاز کردید؟

از الطاف الهی به من این بود که در کشف و توجه دادن به سه کتاب مهم شریف مرتضی سهمی داشته باشم: سال‌ها پیش در کتابخانه آستان قدس نسخه کتاب الصرفه را برای نخستین بار شناسایی کردم. در فهرست کتابخانه این نسخه به عنوان کتابی مجهول شناسایی شده بود و البته به دلیل قدمت نسخه به خاطر دارم شاید تنها بیست دقیقه‌ای به من فرصت داده شد در حضور یکی از متولیان کتابخانه نسخه را از نزدیک ببینم. به لطف الهی در همان مدت کوتاه نسخه را شناسایی کردم و در مراجعت به تهران مقاله‌ای نوشتم در معرفی کتاب که در نشر دانش منتشر شد.

در برلین چند سال پیش نسخه رساله «اجوبه سلاریه» را در کتابخانه دولتی آنجا دیدم و بعد با نگاه به فهرست‌ها و مقایسه آغاز‌ها و انجام‌ها دیدم که نسخه‌های دیگری از کتاب هم در ایران موجود است و از آن جمله نسخه کهن سالی در آستان قدس که مورد توجه قرار نگرفته بود و بسان کتابی مفقود تلقی می‌شد. همان زمان مقاله‌ای در کاتبان درباره اجوبه سلاریه نوشتم و همینک این رساله مهم مرتضی با تصحیح من و زابینه اشمیتکه در چاپخانه است.

رساله سلاریه از مهم‌ترین نوشته‌های شریف مرتضی در لطیف الکلام است. همان زمان که روی سلاریه کار می‌کردم دیدم در مجموعه کهن‌سال یاد شده آستان قدس لا‌به‌لای برگ‌های رساله تبانیه مطالبی هست که مربوط به آن نیست. با تحقیق و تفحص و دقت در مجموعه‌های خطی دیگر که در برلین عکس‌هایی از آن‌ها داشتم پی بردم که اجوبه طرابلسیات اولی از شریف مرتضی که از مهم‌ترین رساله‌های اوست و قرن‌ها مفقود تلقی می‌شد موجود است با اینکه نظر کسی را تا آن زمان به خود جلب نکرده بود.

در اثر اخیر شما به چه زمینه‌هایی از اندیشه‌های سید مرتضی پرداخته شده است؟

این کتاب در ۴ جلد است. جلد اول که نزدیک ۴۷۰ صفحه است درباره میراث کلامی و اصولی شریف مرتضی است. در مقدمه بحث مفصلی است درباره نقد و بررسی میراث شیعه شناسی در غرب. جلد اول یک قسمت دوم (مجلد ۱/۲) هم دارد که تنها تصاویر صفحات و مشخصات نسخه‌های خطی است که در قسمت اول مورد بحث قرار گرفته است. جلد دوم این کتاب تاریخچه‌ای از الهیات و اندیشه اعتقادی و کلامی امامیه است از دوران آغازین آن به ویژه عصر شریف مرتضی تا قرن بیستم.

فصل‌های اصلی این مجلد شامل فصولی درباره مکتب شریف مرتضی، مکتب پیروان ابو‌الحسین بصری، مکتب خواجه نصیر طوسی و آثار فلسفی و کلامی و اعتقادی او، عصر صفوی، مکاتب فکری دوران قاجار و بالاخره مکاتب اعتقادی و کلامی و معارفی در سده بیستم ایران است. این کتاب جلد سوم و در واقع مجلد چهارمی دارد در حدود ۴۰۰ صفحه که شامل تصحیح انتقادی متون کلامی شریف مرتضی و شماری دیگر از متکلمان مکتب اوست. این کتاب حاصل چهار سال کار فشرده است و همینک تقریبا آماده انتشار است.